MAKEDONSKI OPIJUM BIO JE JEDAN OD NAJUSPEŠNIJIH IZVOZNIH PROIZVODA JUGOSLAVIJE: Zbog toga smo skoro zaratili sa SAD!

Tokom XX veka, Makedonija je širom Evrope bila poznata po svom opijumu!

U industriji lekova koja se temeljila na opijumu, koja je bujala u prvoj polovini 20. veka, jedno od ključnih mesta imao je upravo ovaj opijum, i to ne samo na legalnom, nego i na crnom tržištu, govore nova istraživanja istoričara.

Makedonski medicinski opijum, koji se zbog visokog kvaliteta "papreno" prodavao na svetskom tržištu, prvo su otkupljivale vodeće evropske farmaceutske firma, da bi nakon 1928. godine gotovo čitavu jugoslovensku proizvodnju opijuma preuzele američke firme, piše novi broj hrvatskog Časopisa za savremenu istoriju.

U članku istoričar s Instituta za noviju istoriju Srbije Vladan Jovanović u nekoliko faza rekonstruiše malo poznate aspekte izvoza kvalitetnoga makedonskog sirovog opijuma američkim farmaceutskim kompanijama 1930-ih, kada američko-jugoslovenski odnosi "prelaze domen privredne saradnje".

Do 1928. američke farmaceutske fabrike bile su 16. profitabilna grana industrije, a u "zlatnoj eri" farmaceutske industrije (1930–1960) dosegnule su i zadržale prvo mesto, piše Jovanović i napominje da su među osnivačima farmaceutskih fabrika širom Severne Amerike dominirale porodice nemačkih imigranata.

Morfijum je službeno izdvojen iz opijuma i patentiran u talasu nemačkog naučnog entuzijazma s kraja XVIII. veka u hemijskoj radionici Merk u Darmštatu, a diacetilmorfin je postao zaštitni znak Bajera, koji ga je pod svojim brendom "heroin" izvesno vrijeme prodavao kao lek za kašalj i tuberkulozu, podseća autor.

Potražnja za narkoticima u to je doba bila vrlo velika. Po podacima šefa Saveznog odeljenja za narkotike Harija J. Anslingera, tokom 1931. u Sjedinjenim Američkim Državama bilo je oko 140.000 zavisnika, a slobodnije procene išle su i do milion osoba.

Tome je pogodovala nekontrolisana prerada opijuma, koja se videla i u samom Njujorku, gde se početkom 1920-ih mesečno proizvodilo 8,4 tona heroina.

Situacija je postala složenija kada se u posao s opijatima uključila njujorška mafija, napominje Jovanović.

Glavni dobavljač i distributer heroina iz nemačkih fabrika bio je Arnold Rotštajn, a sicilijanski imigrant Čarls "Srećni" Lusijano održavao je vezu s pariškom organizacijom Elija Eliopolusa, sina grčkog diplomate u Turskoj, koji je od 1927. krijumčario opijum i heroin u Francusku, SAD i na Daleki istok.

Krajem 19. veka, kada je američki Kongres donosio prvu opijumsku zabranu kako bi zaštitio svoju belu populaciju, Turci su u Povardarju zasijali beli mak. U tom delu Turskog carstva, zahvaljujući agrobiološkim prednostima makedonskog zemljišta, mak je dobro uspevao i postao među najkvalitetnijim u svetu. Sadržavao je 14 do 16 posto morfina, za razliku od npr. kineskoga, čija je "morfinaža" iznosila samo 3 do 5 posto.

Seljaci su se brzo uverili u isplativost prikupljanja "smeđeg katrana" s njegovih zarezanih stabljika, ističe autor. Već u poslednjoj deceniji XIX. veka u dolini Vardara proizvodilo oko 70 tona sirovoga opijuma godišnje, koji se potom izvozio preko Soluna. Do 1928. izvozio se pretežno u Nemačku (55 posto) , Švajcarsku (25 posto) i Francusku (10 posto), a samo 1928. izvezeno je 145 tona makedonskog opijuma.

Od 1929. do 1934. gotovo čitavu godišnju proizvodnju otkupljivale su američke fabrike, nakon čega dolazi do razdoblja poslovanja tursko-jugoslovenskog Centralnog biroa, obeleženog međusobnim opstrukcijama i rivalstvom na američkom tržištu, a sve završava fazom kada je stupanj ilegalne prerade i krijumčarenja droge u Jugoslaviji ugrozio odnose sa SAD-om uoči izbijanja Drugoga svetskog rata.

Prema službenim podacima Ministarstva poljoprivrede, iz jugoslovenske monarhije je od 1927. do 1939. izvezeno ukupno 668 tona sirovoga opijuma u vrednosti od 386 miliona dinara. Na godišnjem nivou to je iznosilo u proseku 42 tone opijuma vrednog 29 miliona dinara, što je odgovaralo npr. prosečnim godišnjim proračunskim prihodima čitave Vardarske banovine.

S obzirom da je u Kraljevini Jugoslaviji godišnje krijumčareno 8 do 10 tona opijuma, može se zaključiti da je gotovo četvrtina legalne proizvodnje zapravo bila u ilegalnom prometu, ističe Jovanović.

Ako se tome doda šverc gotovih derivata opijuma (morfina, heroina i kodeina) u SAD i povezanost beogradskih i skopskih krijumčarskih organizacija s vodećim evropskim mrežama za transport droge preko Atlantika (Eliopoulos, Bacula, Raskin), onda i pojačani interes Društva naroda i američke diplomatije za situaciju u Jugoslaviji od kraja 1937. postaje razumljiviji.

Direktni pritisci američkog veleposlanstva u Parizu, pri kojem je delovao servis za praćenje krijumčarenja narkotika, uticali su na jugoslovenske vlasti da pooštre zakonodavstvo i time barem na trenutak zauzdaju sve agresivniju kriminalizaciju nekada perspektivne poljoprivredne grane.

Tokom Drugoga svetskog rata britanske, iranske, indijske i meksičke luke postale su novi izvori ilegalnog dotoka sirovog opijuma u SAD umesto do tada aktivnih jugoslovenskih, italijanskih i kineskih pristaništa, koja su usled ratnih delovanja bila potpuno odsečena, zaključuje Vladan Jovanović.

BONUS VIDEO:

(Espreso.co.rs/Express.hr)