Tražili smo svog đavola, našli kod Hrvata vraga

Za vreme postojanja Jugoslavije, u uslovima srpskohrvatskog jezičkog zajedništva, mešale su se srpska i hrvatska varijanta, naročito leksika.

SINONIMI. Profesor Milorad Telebak je u Praktičnom jezičkom savjetniku istakao da je danas, na razvalinama srpskohrvatskog, nastalo nekoliko manjih, nacionalnih jezika.

Naravno da je reč o jednom jeziku, s minimalnim razlikama, pre svega u leksici.

Ovde se postavlja pitanje da li srbizmi i kroatizmi mogu činiti sinonimne parove. Profesor Telebak polazi od reči iz svakodnevnog života:

Srbi zimi imaju nazeb, neki dobiju i zapaljenje pluća, a Hrvati prehladu sa upalom pluća. Prvi vole sočivo i imaju dobro varenje, a drugi – leću i imaju dobru probavu.

Banja Luka, na primer, ima svoje stanovnike, a Livno – žitelje. Srbima se dešavaju saobraćajni udesi, a Hrvatima prometne nezgode.

Srbi primaju poklone, a Hrvati darove, zatim srpski su pronalazači, a hrvatski izumitelji. Jedni koriste ovlašćenja, a drugi – ovlasti; jedni se ponašaju suprotno, a drugi – oprečno.

Kod nas se kaže očigledan, kelner, đubre, osvetljenje, gađenje, izuzetak, a kod Hrvata očit, konobar, smeće, rasveta, mučnina, iznimka.

Kod Srba je đavo, a u Hrvata vrag. Nek se zove kako hoće, samo da nas zaobiđe.

Neki od ovih kroatizama u Beogradu se svakodnevno mogu čuti, na primer prehlada i upala pluća, čak većina ne zna njihovo poreklo, dok su nazeb i zapaljenje u povlačenju.

Za neke druge reči znamo da su hrvatske, ali se u Srbiji često koriste (oprečno, darovi, promet=saobraćaj).

POZAJMLjENICE. U srpskom, kao i većini drugih jezika, rasprostranjeni su greko-latinizmi, a prihvatili smo reči i iz drugih jezika, pre svega iz nemačkog i turskog.

Profesor Telebak tvrdi da je kod nas preuzimanje reči iz drugih jezika shvatano kao način da se približimo evropskoj kulturi.

A Hrvati, u strahu od mađarizacije i germanizacije, u prošlosti su retko preuzimali reči iz drugih jezika, već su ih prevodili.

Zato, kako kaže prof. Telebak, Srbi jedu (nemački) paradajz i (italijanski) karfiol, Hrvati vole rajčicu (prevod nemačkog paradiesapfel – rajska jabuka) i cvjetaču (prevod italijanskog cafolo – kupus i fiore – cvet).

Srbi imaju firme, a Hrvati tvrtke (od latinskog firmus – tvrd, čvrst), mi imamo sekretara, a oni tajnika (opet uzeto iz latinskog secretus – tajna).

Ovi kroatizmi većini Srba deluju strano pa ne čudi što nisu prihvaćeni kao sinonimi.

PREVEDENICE. Nisu prevodili samo Hrvati, i mi smo! To su kalkovi – domaće reči nastale po ugledu na reči iz drugih jezika.

Da krenemo železnicom. U osnovi je imenica železo (željezo), za koju Jovan Ćirilov u Srpsko-hrvatskom rečniku varijanti kaže da „nije izrazito zapadna varijanta, mada se u Srba ferrum češće označava izrazom gvožđe”.

A kako je nastala železnica? Prvo su Englezi skovali railway i raiload, pa Francuzi malo slobodnije preveli – chemin de fer (gvozdeni put). Otud i hrvatska željeznica i naša železnica.

I srpski uticaj i hrvatski utjecaj nastali su od latinskog influentia (ono što utiče). Međutim, treba reći da ekavsko-ijekavske varijante iste reči nisu sinonimi.

Nisu sinonimi ni računar i računalo kao zamene za internacionalizam kompjuter.

Ali oblakoder i neboder jesu! Oblakoder je srpski kalk nastao prevođenjem nemačke složenice Wolkenkratzer, dok je hrvatski neboder nastao od engleske polusloženice sky-scraper (grebati nebo).

Profesor Telebak smatra da sinonime koji doprinose bogatstvu jezika, dobrom stilu i jasnoći napisanog ne treba progoniti, važno je da nisu tuđi srpskom jezičkom osećanju.

(Espreso/RTS)