KAKO JE BLISKI ISTOK PAO U PONOR? Do početka 2024. se razbuktalo 10 sukoba, a ovo je podvodna struja svakog od njih

Iran je nedavno zasuo Izrael salvom projektila u znak odmazde za napad na iransku diplomatsku bazu u Damasku početkom aprila, u kome su ubijena dva visokorangirana iranska komandanta. Kako je stabilnost regiona duboko potresena od napada Hamasa na Izrael 7. oktobra prošle godine, ova poslednja eskalacija tenzija seje bojazan širom sveta i gura Bliski istok na samu ivicu ponora. Zvaničnici se utrkuju sa nizom upozorenja i apela na ovu dramatičnu situaciju, ali naznaka o njenom stišavanju nema.

Bliski istok je jedan od najnestabilnijih delova sveta sve od sredine 20. veka, sa sukobima između različitih rivala, dok se do početka 2024. godine deset od njih razbuktalo širom regiona. Izrael je vodio čak četiri velika rata sa arapskim susedima, uključujući Egipat, Siriju i Jordan između 1948. i 1973. godine. Međutim, od stvaranja Palestinske oslobodilačke organizacije sredinom 1690-ih, sve više se suočava sa izazovima milicija i nedržavnih aktera, kao što su Hezbolah u Libanu, Hamas na palestinskim teritorijama i Huti u Jemenu. Milicije su postale ključni i glavni vojni igrači 1980-ih, a zatim su evoluirale u uticajne političke stranke. U 21. veku oni su najdoslednija i možda najveća pretnja Izraelu.

Međutim, šta zapravo znamo o situaciji, kao i samom regionu Plodnog polumeseca?

Bliski istok je region koji obuhvata prostor južnog i istočnog dela Mediterana, i prostire se na teritoriji koja se pruža od istočnog dela Sredozemnog mora, pa sve do Persijskog zaliva. Na ovom području obitava nekoliko kulturnih i etničkih grupa, od kojih su posebno istaknute persijska, arapska i turska.

Većina definicija Bliskog istoka u ovaj region obuhvata države od Irana u jugozapadnoj Aziji do Egipta u severnoj Africi. To je geopolitički region koji obuhvata Arapsko poluostrvo, Levant, Tursku, Egipat, Iran i Irak, dok je većina bliskoistočnih zemalja deo arapskog sveta. Najmnogoljudnije zemlje u regionu su Egipat, Turska i Iran, dok je Saudijska Arabija najveća zemlja po površini. Nekoliko religija vodi korene sa Bliskom istoka, kao što su hrišćanstvo, islam i judaizam. Bliski istok nema precizne granice jer u izvesnom smislu definiše kulturno područje.

Zemlje Bliskog istoka

• Bahrein
• Kipar
• Egipat
• Iran
• Irak
• Izrael
• Jordan
• Kuvajt
• Liban
• Oman
• Katar
• Saudijska Arabija
• Sirija
• Turska
• Ujedinjeni Arapski Emirati
• Jemen
• Palestina

Kolevka civilizacije

Bliski istok leži na spoju Afrike i Evroazije i Indijskog okeana i Sredozemlnog mora. To je mesto rođenja i duhovno središte mnogih religija, među kojima su hrišćanstvo, islam i judaizam. Kroz svoju istoriju Bliski istok je bio strateški, političko, kulturno i versko osetljivo područje.

Bliski istok je svojevremeno bio centar nekih od najistaknutijih svetskih civilizacija kao što su Sumer, Vavilon, Fenikija, Stari Egipat, antička civilizacija Stare Grčke i Starog Rima i Otomanksa imperija, pa nije čudno što je ovaj region široko poznat kao kolevka civilizacije. Danas ovaj region karakterišu jake političke tenzije, kao što je problem Palestine i Izraela, Kurdistana, snabedvanje vodom i sukobi oko naftnih izvorišta i njihove eksploatacije. Takođe postoji i problem građanskog rata u Siriji i pojava Islamske države, sporovi oko granica Sirije i Turske, Egipta i Sudana, Saudijske Arabije i Jemena kao i bezbednost hrišćana u Egiptu.

Moderni Bliski istok je počeo nakon Prvog svetskog rata, kada je Otomansko carstvo, koje je bilo u savezu sa Centralnim silama, poraženo od strane Britanske imperije i njihovih saveznika i podeljeno na brojne zasebne nacije, u početku pod britanskim i francuskim mandatom. Drugi odlučujući događaji u ovoj transformaciji uključivali su uspostavljanje Izraela 1948. godine i eventualni odlazak evropskih sila, posebno Britanije i Francuske do kraja 1960-ih. One su donekle potisnute rastućim uticajem Sjedinjenih Američkih Država od 1970-ih.

Tokom Hladnog rata, Bliski istok je bio poprište ideološke borbe između dve supersile i njihovih saveznika: NATO i Sjedinjenih Američkih Država sa jedne strane i Sovjetskog Saveza i Varšavskog pakta sa druge. Pored političkih razloga postojao je i "ideološki sukob" između dva sistema. Tokom 20. i 21. veka, region je iskusio i periode relativnog mira i tolerancije, kao i periode sukoba, posebno između sunita i šiita.

Do 2024. godine, deset sukoba se razbuktalo širom Bliskog istoka. Izrael se suočio sa dve linije fronta - na jugu protiv Hamasa i na severu protiv Hezbolaha. Obe grupe su bile članovi takozvane "Osovine otpora", mreže šiitskih pokreta naoružanih, obučenih i finansijski podržanih od strane Irana. Tenzije su takođe buknule i između Izraela i šireg arapskog sveta. Podvodna struja svih ovih sukoba je bila eskalacija tenzija između Sjedinjenih Američkih Država i Irana, a ovo je njihova pozadina.

Izrael i Hamas

Pošto je Palestinska oslobodilačka organizacija povučena nakon izraelske invazije na Liban 1982. godine, tenzije između Palestinaca i Izraela su se produbile na okupiranim teritorijama Gaze i Zapadne obale. Prva intifada izbila je 1987. godine nakon što je izraelski vojni kamion ubio četiri Palestinaca u Gazi i trajala je sve do 1993. Protesti su doveli do Hamasa, koji je promenio ciljeve palestinskog pokreta. Prva intifada je nestala sa mirovnim sporazumom između Izraela i Palestinske oslobodilačke organizacije.

Druga intifada je izbila 2000. godine nakon propasti pregovora koje su predvodile Sjedinjene Američke Države između Izraela i PLO. Nasilni protesti su nastavljeni sve do 2005. kada se Izrael povukao iz Gaze. Na palestinskim izborima 2006. godine Hamas je osvojio većinu mesta u parlamentu u velikom političkom nemiru zbog Fataha, dominantne frakcije Palestinske oslobodilačke organizacije. Hamas je preuzeo kontrolu nad Gazom, dok je Fatah vodio vladu Zapadne obale. Neprijateljstvo između Izraela i Hamasa preraslo je u sukobe 2008, 2012, 2014, 2018, 2021 ,2022, i 2023. godine. Hamas je 7. oktobra prošle godine pokrenuo ono što se navodi kao najsmrtonosniji napad na Jevereje od Holokausta. Izraelski vojni odgovor ubio je desetine hiljada Palestinaca i uništio više od polovine zgrada u Gazi.

Izrael I Hezbolah

Izraelska invazija na Liban 1982. godine primorala je hiljade boraca Palestinske oslobodilačke organizacije da pobegnu u druge zemlje. Njegova tekuća okupacija izazivala je bes među libanskim šiitima i stvaranje Hezbolaha. Pod pritiskom bombaških samoubica i napada, Izrael je odlučio da se povuče 2000. godine - prvi put usred rata bez mirovnog sporazuma.

Hezbolah je 2006. godine pokrenuo napad koji je rezultirao 34-dnevnim ratom sa Izraelom. Uz svu smrt i uništenje, Hezbolah je bio u stanju da se ponovo izgradi i naoruža. Nakon napada Hamasa na Izrael prošle godine, Hezbolah je u prva tri meseca lansirao više od 700 projektila na Izrael - u znak saosećanja sa svojim palestinskim saveznicima.

Izrael i Iran

Izrael i Iran su imali diplomatske i ekonomske odnose, uključujući trgovinu naftom i oružjem, sve dok monarhija nije zbačena u revoluciji 1979. godine. Ajatolah Ruholah Homeini, revolucionarni vođa, je osudio Izrael kao "neprijatelja islama" i "malog satanu", dok su Sjedinjene Američke države bile "veliki satana".

Tenzije su rasle posebno zbog podrške Teherana milicijama koje su činile takozvanu "Osovinu otpora". Iran je pomogao stvaranju Hezbolaha i doveo do toga da postane jedna od najvećih sila na Bliskom istoku kao i jedna od najvećih nedržavnih aktera na svetu. Islamska Republika je takođe naoružala i pomagala druge milicije, a sve do jedne dele strateški cilj - eliminaciju Izraela.

Najveća tačka žarišta u odnosu ove dve zemlje je bio iranski nuklearni program, a koji su izraelski lideri decenijama obećavali da će zaustaviti ili uništiti.

Izrael i arapski svet

Decenijama su 22 članice Arapske lige obećavale da se neće ni u kom obliku baviti Izraelom do stvaranja palestinske države. Pakt je prekinut kada su Egipat i Izrael 1978. godine potpisali sporazum iz Kamp Dejvida. Dok su 1993. godine PLO i Izrael potpisali sporazum iz Osla, koji je doveo do uspostavljanja palestinskih vlasti na Zapadnoj Obali i Gazi. To je trebalo da bude prvi korak ka stvaranju palestinske države, iako svi kasniji napori predvođeni SAD nisu uspeli da postignu konačno rešenje.

Jordan i Izrael su se međusobno priznali 1994. godine, dok je Abrahamov sporazum između 2020. i 2021. doveo do fazne normalizacije između Izraela i Bahreina, Ujedinjenih Emirata, Maroka i Sudana. Napredak u normalizaciji odnosa između Izraela i Saudijske Arabije - čuvara islamskih svetinja i najsnažnije arapske države- zastao nakon što je izbio rat između Hamasa i Izraela 2023. godine.

Tri rata Huta u Jemenu

Pobunjenički pokret Huti se pojavio 1990-ih među plemenskom šiitskom sektom posvećenom oživljavanju kulturnih i verskih tradicija. Nakon što je pobuna Arapskog proleća okončala 22-godišnju vladavinu predsednika Alija Abdulaha Saleha, Jemen je politički dotakao dno. Građanski rat je izbio 2014. godine nakon što su pobunjenički Huti zauzeli Sanu, glavni grad i moć vlade koju podržava susedna Saudijska Arabija.

Građanski rat je prerastao u regionalni 2014. godine kada je koalicija predvođena Saudijskom Arabijom uvela ekonomsku blokadu Jemena i pokrenula masovne vazdušne napade na područja pod kontrolom Huta.

U oktobru 2023. godine Huti su pokrenuli treći front u Crvenom moru, strateškom plovnom putu kroz koji prolazi skoro trećina međunarodnog brodarstva na putu do Sueckog kanala. Tvrdili su da je taj potez bila podrška njihovim saveznicima u Hamasu, iako velika većina gađanih brodova nije imala veze sa izraelom.

Iranski napadi na američke snage u Iraku, Siriji i Jordanu

Sjedinjene Američke Države su nastavile da raspoređuju vojne snage kako bi obuzdale ostatke Islamske države nakon što je propala u Iraku (2017) i Siriji (2019). Različiti zastupnici koje podržava Iran pokrenuli su sporadične napade sa ciljem da nateraju SAD na povlačenje. Tenzije su eskalirale nakon izbijanja rata u Gazi. Između oktobra i januara američke snage su bile napadnute više od 160 puta, kako u Siriji, tako i u Iraku.

Konflikt se razbuktao na novom frontu 28. januara 2024. godine kada je član iranske "Osovine otpora" lansirao dron na američku ispostavu u Jordanu, duž granice sa Sirijom i Irakom. Tri Amerikanaca su poginula, a više od 40 je povređeno. Oni su bili prvi Amerikanci ubijeni pod vatrom na Bliskom istoku od početka rata u Gazi.

Iran i Sjedinjene Američke Države

Napetosti između Sjedinjenih Država i Irana eskalirale su ove godine, međutim dve države imaju decenijama zamršenu istoriju koja uključuje američko mešanje u iransku politiku, talačku krizu, godine sankcija i nuklearnih pretnji.

Tenzije između Vašingtona i Teherana datiraju od revolucije iz 1979. godine koja je pretvorila Iran iz monarhije koju podržavaju SAD u antiameričku teokratiju. Revolicija se odnosila na okončanje uticaja SAD i na zbacivanje šaha, a neprijateljstva su dostigla vrhunac u novembru 1979. nakon zauzimanja ambasade u Teheranu.

Neprijateljstva su se produbljivala tokom decenija jer je Iran podsticao mrežu novih milicija za napad na američke ciljeve. Bombardovanje američkih marinaca u Libanu 1982. godine bio je jedan od najsmrotonsijih incidenata za američku vojsku od Ivo Džime u Drugom svetskom ratu. Amerika je 1988.godine oborila iranski putnički avion koji je leteo iznad Persijskog zaliva, ubivši svih 290 osoba u njemu.

Od sredine 1990-ih do sredine 2010-ih, obe zemlje su pokušale da smanje tenzije. Nakon napada 11. septembra na Svetski trgovinski centar i Pentagon 2001. godine, američke i iranske diplomate su sarađivale u uspostavljanju nove vlade u Avganistanu kada su talibani zbačeni. Odnosi su se nažalost ponovo pogoršali 2002. godine kada je predsednik Džordž Buš nazvao Iran - zajedno sa Irakom i Severnom Korejom - "osovinom zla" u svom obraćanju.

Tenzije su ponovo eskalirale tokom prve četvrtine 21. veka zbog iranskog sporadičnog uzimanja američkih talaca, kao i zbog napretka u nuklearnom programu Teherana. Posle teške diplomatije sa šest velikih svetskih sila, Iran je pristao na sporazum kojim se ograničava njegov program u zamenu da UN, SAD, i Evropska unija ukinu sankcije vezane za nuklearni napredak. Plima se preokrenula 2018. godine kada se Donald Tramp povkao iz nuklearnog sporazuma. Vašington je zvanično označio Revolucionarnu gardu kao "stranu terorističku grupu", što je prvi put da su SAD sankcionisale čitavu vojsku.

Nakon svoje inauguracije 2021. godine, predsednik Džo Bajden je pokušao da oživi nuklearni sporazum uz pet svetskih sila - Britanije, Kine, Francuske, Nemačke i Rusije - koje su još uvek potpisnice pakta. Činilo se da su pregovori bili blizu dogovora, ali je Iran odbio konačni tekst u avgustu 2022. godine i diplomatija je propala.

Situacija na Bliskom istoku je danas više nego alarmanta, a panika se širi kako regionom, tako i planetom. Mnogi spominju sveobuhvatni rat, a pored situacije sa Rusijom i Ukrajinom, kao i ostalim sukobima koji plamte širom sveta, nije čudno što se strah uvukla u kosti mnogih.

Zabranjeno preuzimanje dela ili čitavog teksta i/ili foto/videa, bez navođenja i linkovanja izvora i autora, a u skladu sa odredbama WMG uslova korišćenja i propisima Zakona o javnom informisanju i medijima

Bonus video:

(Espreso/Tamara Marić)