PROGON NEMACA IZ JUGOSLAVIJE NIJE BIO KOMUNISTIČKI, već češki plan koji su odobrili Ruzvelt, Staljin i Čerčil

Zagrebački "Večernji list" je nedavno objavio članak Rozine T. Šmit (Rosine T. Schmidt) „Najstrašnije poglavlje njemačke tragedije u Jugoslaviji“ o etničkom čišćenju jugoslovenskih Nemaca nakon 1944. godine. Članak skreće pažnju na bitnu, ali zanemarenu istorijsku temu, uključujući i razdvajanje nemačke dece od roditelja i njihovo udomljavanje u slovenskim porodicama. Međutim, ta tema obrađena je poprilično pristrasno, uz ignorisanje šireg istorijskog konteksta, obilje tendencioznih zaključaka te navođenje faktički netačnih podataka o nemačkom stradanju na kraju Drugog svetskog rata.

Hitler iz našeg sokaka?

Nemci su bili najveća neslovenska manjina u Kraljevini Jugoslaviji – bilo ih je oko pola miliona, dakle više nego Mađara, Albanaca ili Italijana. Stoga njihov nestanak s ovih prostora ne predstavlja puku fusnotu, kao što bi se učinilo na osnovu poprilično marginalnog sećanja ne samo na njmačke civilne žrtve, nego i na nemačku kolaboraciju ili skoro dvesta godina njihovog prethodnog suživota s drugim narodima, prvenstveno u Slavoniji i Vojvodini.

Zbog ovoga je poprilično neobično da narativ autorke počinje od Božića 1944. godine, odnosno od faktičkog kraja istorije Nemaca u Jugoslaviji. Tvrdi se da su jugoslovenski Nemci „ostali netaknuti političkim događajima na mestima svojih izvornih korena“ do samog kraja Drugog svetskog rata. Međutim, ta tvrdnja uopšte nije tačna: Nemci u Jugoslaviji nisu se preterano zanimali za događanja u „matičnoj zemlji“ do međuratnog perioda, ali tridesetih je uticaj nacizma među njima naglo rastao, što je dobrim delom bila i posledica aktivne agitacije nemačkih tajnih službi.

Nacisti su do 1939. godine potpuno preuzeli dva glavna udruženja jugoslovenskih Nemaca: čuveni Kulturbund, koji je do tog vremena bio apolitično kulturno udruženje, te manje poznatu Agrariju, koja je bila zajednica nemačkih zadruga u Kraljevini.[1]

Čak ni predratni nemački građanski političari, koji su se u početku protivili nacistima, nisu odoleli privilegiji kolaboracije s okupatorom: Stefan Kraft, recimo, bio je generalni konzul NDH u Minhenu, a Johan Keks bio je regruter ozloglašene SS divizije Princ Eugen.[2] Nacifikacija nemačke populacije i zločini koje su počinili jugoslovenski Nemci nad civilnim stanovništvom širom cele Jugoslavije tokom rata dobro su dokumentovani.[3]

Znači li to da jugoslovenske Nemce možemo otpisati kao etničku grupu koja je zaslužila svoju sudbinu, koja je sama kriva za nevolju koja ih je nakon rata zadesila? Ne baš.

Prvo, kolektivna krivica je uvek problematična kategorija, a Nemci su jedan od najboljih primera za to: većina žrtava posleratnih logora bila je mlađa od 15 ili starija od 60 godina, dok je, recimo, vođa jugoslovenskih Nemaca nacista, Sep Janko, umro u Buenos Airesu 2002. godine, u 96. godini života. Kao drugo, odnos Nemaca prema nacizmu bio je složen i kontradiktoran. Iako je broj članova Kulturbunda nakon nacifikacije navodno porastao na čak 300 hiljada (od oko 500 hiljada pripadnika te manjine), za rast su bili odgovorni i psihološki pritisci i ucene, a ne samo entuzijazam prema pobedama nacističke Nemačke.[4]

Pored toga, nemački katolički crkveni krugovi pružali su aktivni otpor nacizmu, koji su smatrali neopaganizmom.[5] Podunavske Švabe bile su seljački narod, često duboko konzervativan, ali taj konzervatizam je neretko dovodio i do odbijanja ili ravnodušnosti prema naciji kao konstruktu modernog sveta. Ubedljiva većina Nemaca oglušila se u aprilu 1941. godine na Hitlerov poziv da izbegnu mobilizaciju u jugoslovensku vojsku i umesto toga pomognu nemačkom Rajhu u osvajanju Jugoslavije.[6]

„Dobrovoljačka“ divizija Princ Eugen, kao i druge vojne formacije, sastojala se većinom od mobilizovanih regruta, s obzirom na to da je izvor dobrovoljaca brzo presušio.[7] Pritom, iako su deportacije Jevreja u oblastima pod kontrolom folksdojčera odmah započele, Srbi u Banatu pod nemačkom upravom bili su tretirani znatno bolje nego u Sremu pod NDH ili Bačkoj pod mađarskom vlašću.[8]

Naravno, ništa od ovoga ne menja i ne ublažava činjenicu učestvovanja jugoslovenskih Nemaca u Holokaustu, gušenju pokreta otpora ili ratnim zločinima nad civilnim stanovništvom, pre svega u Bosni i Hrvatskoj. Jugoslovenski Nemci ne mogu se svesti na monolitne fašističke agresore, kao što je to rađeno u socijalističkoj Jugoslaviji, ali ni na nevine žrtve koje gledaju svoja posla sve dok partizani niotkud ne odluče da ih se reše, kao što to tvrde potomci Nemaca, njihova udruženja i njima naklonjeni autori.

Rečima istoričarke Mirne Zakić, koja je ocenjivala njihovu ulogu u Holokaustu, „etnički Nemci u Banatu nisu bili kolovođe, ali nisu bili ni pasivni posmatrači.“[9]

Međunarodni kontekst

Verovatno najveći problem članka u Večernjem listu je način na koji se predstavlja institucionalna pozadina etničkog čišćenja Nemaca, odnosno odsustvo međunarodnog konteksta. Neupućeni čitalac imaće utisak da se radi o izolovanom činu, proizvoljno sprovedenom od strane krvoločnih jugoslovenskih komunista, naročito uzevši u obzir to da novi režim autorka bezrazložno naziva „beogradski sistem“.

Međutim, proterivanje Nemaca iz Istočne Evrope nije bio ni jugoslovenski ni komunistički plan. Idejni tvorac etničkog čišćenja Nemaca u Istočnoj Evropi bio je čehoslovački liberalni političar Edvard Beneš, a s njegovim planom su se već do kraja 1943. složili i Ruzvelt i Staljin. Jedino je britanska Vlada u početku bila podeljena, ali je do 1944. godine i Čerčil prihvatio etničko čišćenje Nemaca.[10]

Stihijska proterivanja i vansudska ubistva pripadnika nemačke manjine počela su odmah nakon povlačenja fašističkih trupa i u Rumuniji, Mađarskoj, Poljskoj i Čehoslovačkoj, u kojima, za razliku od Jugoslavije, komunisti nisu uspostavili svoju vlast neposredno nakon oslobođenja. Detalji o proterivanju Nemaca iz ovih zemalja dogovoreni su na konferenciji u Potsdamu u julu i avgustu 1945. godine.

Interniranje Nemaca u Jugoslaviji, zamišljeno kao privremena mera pre njihovog prinudnog preseljenja u Austriju i Nemačku, zbog Potsdama je trajalo nekoliko godina. Naime, Jugoslavija nije imala predstavnika na konferenciji te se savezničke odredbe na nju nisu odnosile. Kada je Jugoslavija pokušala internirane civile da uputi u Nemačku i Austriju, vlasti savezničkih okupacijskih zona su to odbile, jer su već imale milione izbeglica i nisu ih mogle primiti više.[11] Zbog toga će jugoslovenski Nemci često ostati u logorima sve do 1948. godine.

Autorka pritom ponavlja istorijski neutemeljen stereotip prema kojem „partizani nisu pripadali disciplinovanoj vojsci, već gruboj skupini razbojnika iz bosanskih i srbijanskih planina“. U jesen 1944. godine, Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije brojala je oko pola miliona ljudi raspoređenih u 50 divizija, s jasno definisanim komandnim strojem građenim tokom tri godine ratovanja.[12] Uzgred, zapovednik Vojne uprave za Vojvodinu, koja je sprovodila hapšenja i internaciju Nemaca, nije bio ni Srbijanac ni Bosanac, nego etnički Hrvat iz Like, španski borac Ivo Rukavina.

Šmit takođe tendenciozno zaključuje da je AVNOJ „planirao da za tri godine (do 1947.) u celoj Jugoslaviji ne opstane ni jedan Nemac.“ Ova tvrdnja ignoriše činjenicu da su od oduzimanja državljanstva i gubitka građanskih prava bili izuzeti Nemci koji su mogli da dokažu pripadnost ili saradnju s Narodnooslobodilačkim pokretom,[13] kao i činjenicu da su neki od istaknutijih partizanskih rukovodilaca, poput zamenika komandanta Vojnog regiona Banat, Tome Granfila, bili etnički Nemci.

Dakle, namera jugoslovenskih vlasti zaista jeste bila da se većina nemačkog stanovništva protera. Kada to više nije bilo moguće, usled neslaganja saveznika, Jugoslavija je odlučila da ih ostavi u logorima, koji će biti raspušteni tek 1948. godine. Veliki broj Nemaca umreće tamo od gladi, bolesti i loših higijenskih uslova.

Njihove smrti svakako su se mogle sprečiti, ali u razorenoj zemlji pripadnici nemačke manjine namerno nisu bili prioritet pri zbrinjavanju ratom pogođenog stanovništva. Međutim, cilj jugoslovenske vlade nikada nije bio fizičko istrebljenje jugoslovenskih Nemaca. Uprkos tome, autorka logore u Vojvodini i Slavoniji tendenciozno naziva „logorima smrti“.

Logori smrti koji to nisu bili

Nazivanje logora za jugoslovenske Nemce „logorima smrti“, osim što je faktički netačno, predstavlja, u najmanju ruku, amaterski pokušaj izjednačavanja posleratnih internacija s nacističkim logorima za istrebljenje, čime se relativizuje Holokaust. Iako je stradanje jugoslovenskih Nemaca po principu kolektivne krivice u Jugoslaviji neupitno i neopravdano, ono se ne može meriti sa sistematskim planom istrebljenja Jevreja (kao i nekih Slovena, homoseksualaca, komunista i osoba s invaliditetom) u nacističkoj Nemačkoj. Autorka pritom iznosi nekoliko netačnih podataka o jugoslovenskim logorima te prećutkuje neke bitne činjenice.

O poslednjim danima pre oslobođenja, Rozina T. Šmit kaže da su „naši ljudi savetovali narod da ode dok se još može.“ Napisati „naši ljudi“ je dobar način da se izbegne činjenica organizovanog bekstva pripremljenog od strane nacističkih okupacijskih vlasti, tj. Vermahta i SS-a namenjenog pre svega onim Nemcima koji su bili deo policijskog aparata, vojnih jedinica i nacističkih organizacija.[14]

Zbog ignorisanja ove bitne činjenice, pažljivi čitalac se može zapitati otkud to da je u Kraljevini Jugoslaviji bilo „pola miliona etničkih Nemaca“, a u logorima „200 hiljada zatočenih Nemaca“, kada autorka tvrdi da je plan AVNOJ-a navodno bio da „u celoj Jugoslaviji ne opstane ni jedan Nemac“. Procenjuje se da je oko 300 hiljada Nemaca pobeglo zajedno s Vermahtom i SS jedinicama koje su se zatekle u Vojvodini i Slavoniji.

Rozina Šmit dalje navodi da je do 1948. godine i zatvaranja logora „od 200 hiljada zatočenih Nemaca, ostalo živo samo nekoliko desetina hiljada ljudi“. Ovaj podatak namerno stvara sliku da je preko sto hiljada Nemaca ubijeno u Jugoslaviji nakon 1944. godine.

Procenjuje se da je u logorima zapravo bilo oko 125 hiljada ljudi. Međutim, uzevši u obzir to da ti logori, kao što je već rečeno, nisu bili planski organizovani za istrebljenje, preživelo ih je oko 80 hiljada,[15] što znači da je broj stradalih znatno manji od onoga što tvrdi Rozina Šmit. To naravno ne umanjuje odgovornost jugoslovenske komunističke vlasti za stradanje tih ljudi, od kojih su većina bili civili.

Istoričar Milan Radanović smatra postupanje prema nemačkim civilima nakon rata zločinom protiv čovečnosti.[16] Takođe napominje ono što autorka ignoriše, a to je da je većina smrti izazvana tokom 1945. i 1946. godine, odnosno u najtežim posleratnim godinama, a da je nakon toga smrtnost u logorima počela naglo opadati te da su komunisti prećutno odobravali masovna bekstva Nemaca iz logora.[17] Sve to ukazuje na odsustvo tobožnjeg plana za istrebljenje jugoslovenskih Nemaca, a takođe dovodi u pitanje autorkinu tvrdnju da je do poboljšanja uslova došlo usled američkog pritiska.

Što se tiče nemačke dece, koja su centralni fokus članka, autorka navodi ispravan podatak da je njih između 40 i 45 hiljada odvojeno od roditelja te da su mnoga potom data na usvajanje i asimiliranje u slovenske porodice.[18] Ovo je ujedno i najveća tragedija primenjivanja kolektivne krivice na jugoslovenske Nemce: nakon rata, najveći broj žrtava bili su deca i stare osobe. U Vojvodini i Slavoniji ostalo je većinom ono stanovništvo koje nije imalo čega da se boji, jer nije bilo politički aktivno. Međutim, vrlo često su upravo te grupe najranjivije u slučajevima gladi i bolesti, što objašnjava desetine hiljada žrtava posleratnih logora za Nemce.

Etničko čišćenje koje bi svi radije zaboravili

Etničko čišćenje Nemaca od strane nove, komunističke vlasti svakako je jedna od najtamnijih mrlja u istoriji KPJ i partizanskog pokreta. Uprkos tome, ono je danas praktično zaboravljeno i nije deo kolektivnog sećanja ni jedne od bivših jugoslovenskih republika, inače skoro univerzalno posvećenih demonizaciji prethodne, socijalističke države i ideologije komunizma.[19] Pored toga, internacija Nemaca je jedan od retkih slučajeva u kojem većina žrtava zapravo jesu civili, a ne, kao u slučaju Blajburga ili posleratnih streljanja u Srbiji, počinitelji ratnih zločina. Zašto onda toliko retko čujemo o etničkom čišćenju jugoslovenskih Nemaca?

Nemci Jugoslavije ne uklapaju se u narativ o „nacionalnim“ žrtvama Drugog svetskog rata. Oni su prosto bili pogrešne etničke pripadnosti za svakoga. U slučaju Srbije, proterivanje je čak i koristilo „nacionalnom interesu“, s obzirom na to da je etničko čišćenje Nemaca rezultiralo naseljavanjem Srba i ostvarivanjem njihove brojčane dominacije u Vojvodini. U današnjem istorijskom sećanju u Srbiji, jugoslovenski Nemci pre svega „služe“ naduvavanju cifre od „60 hiljada ubijenih Srba“ (gde se skoro uvek ignoriše da su 49,42% osoba koje je ubila Narodno-oslobodilačka Vojska Jugoslavije na teritoriji Srbije nakon juna 1944. bili Nemci).

U Hrvatskoj o njima čujemo samo povremeno u kontekstu „komunističkih zločina“, gde se i fenomen kolaboracije i evropski kontekst ignorišu. Međutim, iako nemačko etničko prisustvo u Jugoslaviji nije nužno ugrožavalo hrvatske nacionaliste, za razliku od srpskih, o njima se i dalje govori jako retko. Prećutno „posrbljivanje“ nemačkih civila u Srbiji i njihovo ignorisanje u Hrvatskoj ozbiljno dovode u pitanje iskrenost nacionalističkih tvrdnji da ih zanimaju „sve žrtve“ Drugog svetskog rata.

______________________________________________________________________________________________

Stefan Gužvica je istoričar, doktorand na Univerzitetu u Regensburgu. Autor je knjige “Frakcijske borbe u Komunističkoj partiji Jugoslavije tijekom Velike čistke 1936-1940”.

______________________________________________________________________________________________

[1] Zoran Janjetović, „Nemci u Vojvodini“, Beograd 2009, str. 230-231.

[2] Skupina autora, „Tko je tko u NDH“, Zagreb 1997, str. 202-203; Caroline Mezger, „Forging Germans: Youth, Nation, and the National Socialist Mobilization of Ethnic Germans in Yugoslavia, 1918-1944“, Oxford 2020, str. 195.

[3] Vidi Dušan Biber, „Nacizem in Nemci v Jugoslaviji 1933–1941“, Ljubljana 1967; Venceslav Glišić, „Teror i zločini nacističke Nemačke u Srbiji 1941-1944“, Beograd 1970; Josip Mirnić, „Nemci u Bačkoj u Drugom svetskom ratu“, Novi Sad 1974. Za noviji pogled na njemačke zločine u Jugoslaviji, vidi Srđan Božović, „Divizija „Princ Eugen““, Pančevo 2011 i Goran Babić, „Paor sa bajonetom: Zločin i kazna vojvođanskih folksdojčera“, Beograd 2012. Podaci o najozloglašenijim nemačkim zločincima u Jugoslaviji objavljeni su u zborniku koji su uredili Miodrag Đ. Zečević i Jovan P. Popović, „Dokumenti iz istorije Jugoslavije, Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača iz Drugog svetskog rata, IV tom: Saopštenja, odluke i spiskovi pripadnika okupacionih snaga Nemačke i Mađarske koje je Državna komisija proglasila za ratne zločince i spiskovi lica koje je Komisija Ujedinjenih nacija proglasila za ratne zločince ili osumnjičila za zločine vršene u Jugoslaviji“, Beograd 2000.

[4] Janjetović, „Nemci u Vojvodini“, str. 232-233.

[5] Branko Bešlin, „Nemačka katolička štampa u Vojvodini i njen spor sa nacionalsocijalistima 1935-1941. godine“, Zbornik Matice srpske za istoriju 59-60 (1999), str. 112-114; Mirna Zakić, „Ethnic Germans and National Socialism in Yugoslavia in World War II“, Cambridge 2017, str. 37-38.

[6] Zakić, „Ethnic Germans and National Socialism“, str. 62-64.

[7] Mezger, „Forging Germans“, str. 194.

[8] Zakić, „Ethnic Germans and National Socialism“, str. 141.

[9] Zakić, „Ethnic Germans and National Socialism“, str. 175.

[10] Alfred-Maurice de Zayas, „The German Expellees: Victims in War and Peace“, Basingstoke 1993, str. 78-80.

[11] Zakić, „Ethnic Germans and National Socialism“, str. 242-243.

[12] Ljubivoje Pajović, Dušan Uzelac, Milovan Dželebdžić, „Sremski front 1944-1945“, Beograd 1979, str. 8.

[13] Nikola L. Gaćeša, „Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 1945-1948“, Novi Sad 1984, str. 77.

[14] G. C. Paikert, „The Danube Swabians: German Populations in Hungary, Rumania and Yugoslavia and Hitler’s impact on their Patterns“, Hag 1967, str. 284-285.

[15] Zakić, „Ethnic Germans and National Socialism“, str. 261.

[16] Milan Radanović, „Kazna i zločin, Snage kolaboracije u Srbiji: odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945),“ Beograd 2015, str. 589.

[17] Radanović, „Kazna i zločin“, 589-590.

[18] Paikert, „The Danube Swabians“, str. 287.

[19] O tome vidi zbornik „Politička upotreba prošlosti: O istorijskom revizionizmu na postjugoslovenskom prostoru“, Novi Sad 2013.

Bonus video: