RASIZAM NA FILMU – rutina diskriminacije i rizik tolerancije – filmovi po izboru Marka Kostića

U okvir ove teme možemo svrstati tri različite kategorije filmova: 1) filmove koji nisu smatrani rasističkim onda kada su proizvedeni ali su to naknadno postali pa se danas nalaze na uredničkim crnim listama pojedinih televizija; 2) filmove koji svesno prelaze granicu šovinističkog vređanja pripadnika nekog naroda ili manjinske etničke grupe; 3) filmove koji se konkretno i tematski bave osudom rasizma. Na ovoj listi nalaze se filmovi iz pomenute treće kategorije, primeri koji osuđuju rasizam kritikom netrpeljivosti i diskriminacije predstavnika različitih etničkih zajednica, u ovom slučaju Afroamerikanaca, Jevreja, Kineza, Marokanaca, Aboridžina i američkih starosedelaca (Indijanaca).

Oslobođenje Bajrona Džonsa, (The Liberation of L.B. Jones), Vilijam Vajler, 1970

Prvi film u karijeri Vilijema Vajlera ocenjen kao promašaj. Jedinom reditelju sa osvojena tri Oskara u kategoriji najboljeg filma ovo je ujedno bio poslednji film. Kada beli policajac i supruga afroameričkog pogrebnika iz naslova filma odluče da stupe u brak, to će izazvati lanac zločina iz niskih pobuda kao i nasilnih pokušaja njihovog zataškavanja. Strasti malog grada izazvaće nesreću visokih razmera i tragediju koja će, kao u protestantskoj teoriji predestinacije, do kraja filma delovati kao da nije mogla biti sprečena. Od scenariste filma U Vrelini noći Sterlinga Stilfanta i po romanu Džesija Hila Forda, film predstavlja Vajlerov povratak u milje američkog juga ranije oslikan u njegovom filmu Džezebel.

Miris dunja, Mirza Idrizović, 1982

Kada brat i sestra iz konzervativne muslimanske porodice, kao članovi komunističke partije i pokreta otpora za vreme okupacije Sarajeva odluče da od progona zaštite Jevrejku Lunu (zaplet je sličan kao u filmu Balkan ekspres iz 1983) oni će u ime ovog nesebičnog cilja ugroziti živote svih članova svoje porodice. Takođe, njihov desničarski nastrojen brat (Mustafa Nadarević), poveden emocijama prema Luni, žrtvovaće sebe u ime druge a samim tim i sopstvene vere. Antikomunisti koji svesno ginu za tuđu slobodu u službi revolucije, čine zaplet koscenariste Zuha Džumhura jednim od najboljih u kinematografiji socijalističke Jugoslavije.

Lakomb Lusjen (Lacombe Lucien), Luj Mal, 1974

Mladi francuski kolaboracionista zaljubljuje se tokom okupacije u Jevrejku višeg društvenog položaja, pritom se kolebajući da li da svoju simpatiju prijavi Gestapou, ili da joj protiv svojih uverenja pomogne. Film Luja Mala poetskom sugestijom publici nameće identifikaciju sa moralno sumnjivim junakom, kao i zamišljenost nad pitanjem - koliko smo emocionalno povezani sa njegovom dilemom a koliko socijalno daleko od predmeta čežnje koju predstavlja glavna junakinja filma.

Kome se prikloniti (Taking Sides), Ištvan Sabo, 2001

Snimljen po istinitom događaju, po scenariju i drami Ronalda Harvuda, radnja ovog filma zbiva se neposredno po završetku drugog svetskog rata i prati istragu protiv berlinskog dirigenta Vilhelma Furtveglera, osumnjičenog za saradnju sa nacistima u toku njihovog režima. Tim istražitelja, sastavljen od dvoje nemačkih Jevreja, sažaliće se nad slavnim dirigentom i tako stupiti u etički konflikt sa evrofobičnim, krutim i neumoljivim američkim majorom koji predvodi ovu istragu. Na kraju fima, dirigent će ipak biti oslobođen optužbe, ali će završnica nagovestiti da su ovi milosrdni Aškenazi po ko zna koji put bili lakoverni prema svojim germanskim zemljacima.

Unakrsna paljba (Crossfire), Edvard Dmitrik, 1947

Film o kontroverznoj temi antisemitizma u posleratnoj Americi, snimljen je iste godine kada i tematski srodan, Oskarom nagrađen Džentlmenski sporazum Elije Kazana. Za razliku od Kazanove etablirane socijalne drame, Unakrsna paljba zbiva se u opskurnom miljeu urbanog podzemlja Amerike. Režiran u tradiciji holivudskog noara, ali sa lakom notom žanra misterije i pitanjem Ko je ubica u osnovi zapleta, ovaj film predstavlja žanrovsku provokaciju na temu diskriminacije, smeštenu u ambijent države koja je upravo pobedila u svetskom ratu protiv iste diskriminacije.

Imitacija života (Imitation of Life), 1959, Daglas Sirk

Jedan od najslavnijih filmova na temu rasizma u Americi, od reditelja nemačkog hita Habanera iz 1937, a potom emigranta Daglasa Sirka, poručuje da Holivud nije uvek proizvodio filmove koji se danas smatraju politički nekorektnim. Podsećam da je ovaj film na temu klasnih i rasnih odnosa unutar i van Američke porodice, zapravo rimejk filma iz 1934. u režiji pomalo zaboravljenog holuvudskog velikana, Džona M. Stala.

U fokusu priče su dve najbolje drugarice; jedna poreklom iz tipične američke porodice, druga je ćerka njihove kućne pomoćnice, Afroamerikanke koja je tokom vremena postala deo ove porodice. Ove dve devojke će tokom odrastanja u svetu Amerike pedesetih, zbog razlike u poreklu doživeti niz društvenih problema i neprijatnosti koje će na kraju dovesti do tragičnog i katarzičnog vrhunca. Završna pogrebna scena sa nastupom Mahalije Džekson, iako nije prva takva scena, jedan je od poznatijih primera afroameričke muzičke etnografije prikazane na filmu.

Svi drugi zovu se Ali (Angs essen Seele auf), Rajner Verner Fasbinder 1974.

Najveći promoter i saradnik Daglasa Sirka među rediteljima tadašnje mlađe generacije, Rajner Verner Fasbinder snimio je ovu melodramu kao omaž Sirku, o romansi između starije nemačke čistačice Emi i mladog marokanskog gastarbajtera Alija. Ova veza uzburkaće društvenu atmosferu, poremetiti odnose junaka sa njihovom okolinom, sve do preokreta u kome će tragični rasplet ipak biti izbegnut; ispostaviće se da je ovom osećajnom Afrikancu srce bolesno i da mu je i na njegovo sopstveno iznenađenje, upravo potrebna nega žene kakva je Emi.

Lakoća i jednostavnost sa kojom je Fasbinder ispričao ovu provokativnu i emancipovanu priču o etničkoj i generacijskoj jednakosti, predstavlja dramski i politički odgovor liberalnoj Americi šezdesetih i njenim kvazi-emancipovanim scenarijima kakav je npr. Diplomac Majka Nikolsa (u kome mladi pripadnik više klase naposletku odbija naklonost dame u godinama, birajući naklonost njene ćerke), film čija progresivnost, kada se uporedi sa Fasbinderovim filmom, deluje progresivno kao španska inkvizicija u periodu kontrareformacije.

Plamteća zvezda (Flaming Star), Don Zigel, 1960

Od svih vesterna na temu sukoba kauboja i Indijanaca, izbor je pao na Elvisov film potresne dramatičnosti i političke aktuelnosti (sa samo jednom muzičkom scenom). U njemu Elvis igra teksaškog mladića poreklom iz mešovite porodice, koji se zatekne u središtu konflikta između braće Teksašana i zemljaka iz plemena Kajova. Politički razapet između suprotnih tabora zaraćenih oko krvi, časti i teritorije, njegov pokušaj da pomogne i jednoj i drugoj strani, završiće se tragičnim gubitkom doma, porodice, nacije i etničkog identiteta.

Šetnja (Walkabout), Nikolas Reg, 1971.

Ovo nije film na temu rasizma u strogom smislu, ali njegov angažovani uticaj tada je pokrenuo niz pitanja o narodu koji je izmislio pojam inicirajućeg lutanja pomenut u naslovu - o Aboridžinima. Iako ga je režirao Britanac Nikolas Reg, ovaj film (zajedno sa Wake in Fright Teda Kočifa), podstakao je razvoj novog talasa australskog filma kao i mnogih naknadnih ogleda postkolonijalnih trauma u psihonalitičkom, etničkom i antropološkom smislu. Ova nadrealna sinematična metafora o sukobu i susretu civilizacija, uslovno rađena po romanu Donalda Pejna i scenarističkim skicama dramskog pisca Edvarda Bonda, uz pojedine Godarove filmove predstavlja možda najuspešniju rediteljsku improvizaciju u celokupnoj istoriji filma.

Bilo jednom u Kini (Once upon a time in China), Cui Hark, 1991

Moj omiljeni hongkongški reditelj Cui Hark, u ovoj epskoj filmskoj trilogiji, bavi se temom koju su njegove kolege za vreme britanske vlasti sistematski izbegavale. Iako se zbiva u kineskom gradu Fošanu, film se posredno bavi eskploatacijom kineske radne snage u Americi i posledicama njihovog prisilnog rada tokom belačkog imperijalnog naseljavanja divljeg zapada. Ovakav film je u vreme Brusa Lija (i reditelja Lo Veja i Roberta Klausa) bio potpuno nezamisliv, iako se tada mislilo da žanrovski akcioni stil po definiciji ne može ponuditi realnu istorijsku kritiku i ozbiljan autorski angažman. Bilo jednom u Kini integriše estetiku borilačke koreografije sa etikom socijalne drame, ukazujući na zaključak da su kritičarske podele filmskih rodova - na žanrovski film sa jedne, i umetnički film sa druge strane od početka hladnog rata predstavljale manje umetničku koliko političku, a u slučaju Hong Konga i rasističku kinematografsku podelu.

Bonus video: